Terapia rodzinna
TEORIA DLA PRAKTYKI
Dorota Reguła
Celem każdej terapii rodzin jest wywoływanie w niej
zmiany. Istota i treść tej zmiany określane są różnie w zależności od podejścia
teoretycznego; od sposobów rozumienia mechanizmów funkcjonowania rodziny i
procesu terapii
TERAPIA RODZINNA PRZEGLĄD TEORII
W poprzednim artykule podejmowałam temat ulepszania życia rodzinnego w
rodzinie z problemem alkoholowym. Przegląd teorii, z których wywodzą się różne
podejścia terapeutyczne może przyczynić się do skuteczniejszej pracy przede
wszystkim w dalszym etapie zdrowienia i odbudowywania więzi choć niestety w
literaturze, z której korzystałam, nie natrafiłam na opis przypadku rodziny z
problemem alkoholowym.
PSYCHOANALITYCZNA TERAPIA RODZINNA
W tzw. rozwojowych, ,,historycznych" (za A. Pohorecka w ,,Terapia
Rodzinna") podejściach do terapii rodzin widoczny jest wpływ myślenia
psychodynamicznego na rozumienie mechanizmów funkcjonowania rodziny oraz na
formułowanie celów terapii. Za prekursora terapii rodzinnej uważany jest Ackerman.
Kluczowe pojęcie w jego koncepcji to ,,rola". Termin ten łączy procesy
życia wewnętrznego jednostki z procesami związanymi z jej społeczną
aktywnością. Rola w ujęciu Ackermana jest synonimem ,,ja społecznego". Dla
utrzymania tożsamości jednostki niezbędne jest zachowanie tożsamości rodziny
jako grupy. Poczucie tożsamości warunkowane jest pewną stałością zachowań
członka rodziny, która uwzględnia zmiany rozwojowe i zmiany zewnętrzne.
Giętkość i przystosowawczość ról w rodzinie jest istotna dla zachowania stałości.
Przystosowanie ról wymaga podobieństwa (symetryczności) lub uzupełniania się
(komplementarności) ich układu w rodzinie. Zmiany same w sobie nie muszą
prowadzić do konfliktów. Mogą być rozwojowe lub nie, w zależności od tego, jak
zostaną wykorzystane. Rozwój zależy od: zdolności akomodacji do nowych
doświadczeń, tworzenia nowych poziomów komplementarności w układzie ról
rodzinnych, poszukiwania sposobów rozwiązywania konfliktów, budowania
pozytywnego obrazu ,,JA", podtrzymywania podstawowych form obrony przed
lękiem i dostarczania oparcia. Stałe przystosowanie się do nowych ról jest
istotne dla zdrowia jednostek i całej rodziny. Załamanie się komplementarności
ról, nadmierna ich sztywność i niezgodność w ich rozumieniu prowadzą do
problemów. Ludzie bywają zbyt sztywni lub nadmiernie płynni w postrzeganiu ról.
Celem terapii jest ustanowienie równowagi pomiędzy nadmiernie sztywnym
lub zbyt płynnym wypełnianiem ról, która pozwoli na pewną kontynuację starych
zachowań i równocześnie otwartość na nowe doświadczenia. Terapeuta ma być
nastawiony na rozwiązanie patologicznego konfliktu, redukcję lęku oraz
wspieranie funkcjonujących w rodzinie sił, działających w kierunku uzyskania
zdrowia emocjonalnego (nie wystarczy tu tylko zmiana sposobu porozumiewania się,
niezbędna jest zmiana wzajemnych postaw, niekiedy wartości). Terapia powinna
trwać aż do momentu, w którym członkowie rodziny zaczną się odnosić do siebie w
nowy sposób.
Najważniejsze założenia podejścia psychoanalitycznego w terapii rodzin
to:
·
patologia
lokalizowana jest w obrębie zjawisk intrapsychicznych jednostek pozostających w
kontakcie,
·
symptomy
zaburzenia pochodzą z nieświadomości konfliktów wewnętrznych i lęku (próba
poradzenia sobie),
·
bazą
patologii jest nieprawidłowy charakter wczesnych relacji z obiektem i
zahamowany rozwój ego poszczególnych osób, zwłaszcza małżonków,
·
relacje,
w które wchodzą ludzie w dorosłym życiu, są zdeterminowane charakterem związków
z ważnymi postawami we wczesnych etapach rozwoju i konfliktami wewnętrznymi.
Podejście psychoanalityczne koncentruje się na charakterze związku, w jaki
wchodzą ludzie dorośli ze współmałżonkiem i dzieckiem. Nie zajmuje się całym
układem wzajemnych relacji. Już sam wybór partnera jest nieprzypadkowy, chociaż
jego istotne motywy są nieświadome.
Z psychoanalitycznego punktu widzenia jakość małżeństwa i rodziny,
jaką tworzą dorośli ludzie, jest zdeterminowana rozwojem osobowości w rodzinach
pochodzenia. Rodzina będzie zdrowa i harmonijna, jeżeli małżonkowie są zdrowi i
dojrzali, czyli:
·
potrafią
tolerować niezależność partnera i okresowe frustracje, a także nie spełniać
wszystkich jego życzeń,
·
współpracują
ze sobą bez wdawania się w walkę sił, ponieważ partnera widzą jako równego
sobie,
·
wyrażają
podziw, zauważają sukcesy współmałżonka, wczuwają się w jego troski i
cierpienia,
·
cieszą
się z odczuć erotycznych w kontaktach z partnerem bez obaw i poczucia winy; ich
kontakty są otwarte i spontaniczne,
·
jako
rodzice potrafią współpracować ze sobą bez rywalizacji o uwagę i uczucia
dzieci, popierają ich indywidualność i rozwój (Strean).
Uznaje się, że rodziny, podobnie jak jednostki, przechodzą stadia
rozwoju, a także mogą podlegać fiksacji i regresji. Gdy nie podlegają
szczególnym naciskom, na ogół funkcjonują sprawnie. Wielkość stresu, jaki może znieść
rodzina, zależy od stopnia jej rozwoju i typu fiksacji jej członków. W sytuacji
stresu nie tylko ponownie doświadcza starych konfliktów, ale może powrócić do
starych, sztywnych, dysfunkcjonalnych wzorców radzenia sobie. Wymieniane są
następujące właściwości zaburzonych rodzin: dyfuzja granic interpersonalnych,
niejasne identyfikacje, satysfakcje uzyskiwane z fantazji, a nie z realności,
trudności w radzeniu sobie z separacją i utratą, próby zachowania dawnych,
często fantazyjnych rodzajów związku, próby manipulowania innymi członkami
rodziny w celu zachowania sztywnej ich wizji.
Celem psychoanalitycznej terapii rodzinnej jest zmiana osobowości
członków rodziny tak, by byli zdolni do kontaktowania się ze sobą, jak ze
zdrowymi osobami, na bazie aktualnych realiów, a nie na podstawie wyobrażeń z
przeszłości (uzyskanie niezależności, doprowadzenie do autonomicznego rozwoju
niezależnego od rodziny pochodzenia). Terapeuta psychoanalityczny, niezależnie
od tego czy pracuje z pojedynczą osobą, parą czy całą rodziną, nastawiony jest
na rekonstrukcję osobowości jednostki z uwzględnieniem historii jej
kształtowania.
W tej orientacji rozumienie problemów rodziny alkoholowej polegałoby
na specyficznym doborze partnerów na zasadzie komplementarnej względem nieuświadamianych
i niezaspokojonych potrzeb i tworzenie zaburzonego związku. Alkoholik jako
osoba zależna, z tendencją do odreagowywania swoich lęków, wchodzi w związek z
osobą dominującą, która ma również nierozwiązany problem zależności i usiłuje
go ,,załatwić" poprzez wybór słabego męża, którego zależność wzmacnia jej
samoocenę (za A. Kłodeckim). Wynika z tego, że ,,żona alkoholika" jest
przedstawiana jako patologiczna osobowość z konfliktami zależnościowymi i
zespołami potrzeb, które prowadzą do wyboru partnera uzależnionego lub
predysponowanego do uzależnień. Ich wzór relacji to wybór partnera nie mogącego
zaspokoić potrzeb zależnościowych, zdominowanie go przez przejęcie ról
porzuconych przez niego z powodu picia, następnie zaś agresja i obwinianie go
za niezaspokajanie potrzeb. Gdy mąż, np. z powodu picia nie daje sobie rady z
ekonomicznymi obowiązkami wobec rodziny zmienia się układ sił między
partnerami: żona reaguje wrogością, mąż zaś wstydem, poczuciem winy, ucieczką w
picie. W razie zaprzestania picia mąż ,,zyskuje" na pozycji społecznej,
zaś żona nie może już grać osoby nieszczęśliwej, która musi podołać tylu
obowiązkom. Leczenie jednego z partnerów zwykle powoduje nasilenie u drugiego
objawów w celu utrzymania status quo w rodzinie.
TERAPIA RODZINNA BAZUJĄCA NA DOŚWIADCZANIU
Jej wiodącymi przedstawicielami są Whitaker, Satir i Kempler. Nie ma
spójnej podstawy teoretycznej. Jest zastosowaniem pewnej wizji człowieka jako
istoty wolnej, doświadczającej siebie i świata w indywidualny, niepowtarzalny
sposób, zdolnej do kontaktowania się z ludźmi przez przekazywanie uczuć. Nurt
terapii rodzinnej bazującej na doświadczaniu zajmuje się tym, w jaki sposób
dysfunkcjonalne rodziny mogą przyczyniać się do blokowania rozwoju
potencjalnych możliwości jej członków i pomaganiem tym osobom w osiąganiu
rozwoju.
Kluczowym mechanizmem zaburzenia w rodzinach dysfunkcjonalnych jest
zaprzeczanie impulsom i tłumienie uczuć. Takie rodziny poszukują raczej
bezpieczeństwa, a nie satysfakcji. Działają w sposób automatyczny, nie dokonując
świadomych wyborów. Przyjmują niesprawdzone założenie, że konfrontacja
emocjonalna może doprowadzić do chaosu w rodzinie. Wywierają presję na swoich
członków w kierunku zachowania lojalności i sztywnej spójności, kosztem
poczucia zgodności z indywidualnym sposobem doświadczania. Panuje w nich
atmosfera emocjonalnego dystansu, chłodu uczuciowego. Członkowie rodziny są ze
sobą z poczucia obowiązku lub z przyzwyczajenia. Nie tylko przestają się
dzielić ze sobą swoimi autentycznymi przeżyciami, ale nie potrafią także dobrze
kontaktować się z własnymi wewnętrznymi doświadczeniami. Dlatego w ich sposobie
komunikowania się można znaleźć wiele niespójności na poziomie werbalnym, jak
również niespójności komunikatów werbalnych z niewerbalnymi. Reguły, którymi kierują
się rodziny zaburzone, są zbyt sztywne lub niejawne.
Celem terapii rodzinnej w tym ujęciu jest rozwój każdej osoby, a nie
przywracanie stabilności. Rozwój ma się odbywać w kierunku uzyskiwania większej
swobody wyboru, większej wewnętrznej integracji, mniejszej zależności od
innych. Cele wspierające to poszerzanie możliwości wchodzenia w autentyczne
relacje z członkami rodziny, wrażliwość na potrzeby własne i innych. Ważnym
mechanizmem zmiany jest odblokowanie oporu przed doświadczaniem. Przedstawiciele
tej szkoły uznają, że ludzie w istocie swojej są zdolni do miłości, twórczości,
produktywności, radości. Terapia bazująca na doświadczaniu w największym
stopniu, w porównaniu z innymi szkołami, uznaje odrębność, indywidualność, a
także pragnienia i cierpienia pojedynczej osoby.
BEHAWIORALNA TERAPIA RODZINNA
W koncepcjach behawioralnych zaburzenie lokalizowane jest na poziomie
zachowań jednostki, traktowanej jako istoty reagującej na bodźce o charakterze
społecznym, ale jednocześnie będącej źródłem bodźców dla drugiego człowieka.
Behawioralna terapia rodzinna to terapia pary małżeńskiej lub terapia diady:
zaburzone dziecko rodzic. Małżonkowie traktowani są jako dwie osoby, które
stymulują się w równym stopniu, wzajemnie dostarczają sobie nagród i kar. Wiodącymi
przedstawicielami behawioralnej terapii małżeńskiej są: Margolin, Jacobson,
Weiss, Stuart.
W długotrwałych, bliskich związkach, takich jak małżeństwo, partnerzy
stale, wzajemnie na siebie wpływają, kontrolując siebie. Kontrola jest wzajemna
i kołowa (teoria wymiany społecznej Thibauta i Kelleya). Para może zarówno
nagradzać siebie, jak i karać. Małżonkowie dostarczają sobie dóbr wszelkiego
rodzaju: seksualnych, emocjonalnych, komunikacyjnych, materialnych. Pary
usatysfakcjonowane funkcjonują według schematu pozytywnej kontroli, a
niezadowolone według schematu kontroli awersyjnej.
W początkowych fazach trwania małżeństwa zachowania małżonków mają
największą wartość wzmacniającą. Partnerzy zwykle oczekują, że stan taki będzie
trwał niezależnie od upływu czasu. Niezgodność między oczekiwaniami a
realnością staje się pierwszym, najbardziej powszechnym, powodem braku
satysfakcji w małżeństwie. Mechanizmy doprowadzające do zaburzeń pary
małżeńskiej są następujące:
·
Wraz
z upływem czasu, zachowania, które były dawniej wzmacniające pozytywnie,
utraciły tę wartość. Partnerzy mogą nie szukać nowych zachowań, które okazałyby
się wzmacniające dla współmałżonka lecz pozostawać przy dawnych.
·
Deficyty
w zmianach zachowania. Przykłady nieumiejętności zmiany zachowania najwyraźniej
ujawniają się w sytuacjach konfliktowych. Małżonkowie nie potrafią jawnie mówić
o konfliktach, nie uczą się konstruktywnego ich rozwiązywania, nie zmieniają
własnych zachowań względem partnera. Dostarczają sobie nawzajem coraz mniej wzmocnień
pozytywnych, a tym samym związek staje się dla obu stron mniej atrakcyjny.
Awersyjna kontrola dominuje nad wzmocnieniami pozytywnymi. Najbardziej typowymi
formami awersyjnej kontroli są: kłótnia, płacz, groźby, odrzucenie.
·
Kolejnym,
istotnym powodem zaburzenia jest brak umiejętności adekwatnego porozumiewania
się, zwłaszcza rozmawiania o potencjalnych źródłach satysfakcji, wyrażania
emocji pozytywnych i negatywnych w formie możliwej do zaakceptowania przez
współmałżonka, zdolności dostarczania wsparcia i zrozumienia oraz szczegółowych
umiejętności związanych z rozwiązywaniem problemów.
Dokonując analizy funkcjonowania pary małżeńskiej należy także
uwzględnić aktualne i potencjalne źródła wzmocnień dla obojga małżonków poza
małżeństwem, takie jak: kariera zawodowa, konkurencyjny partner, grupa
towarzyska. Alternatywy mogą być na tyle silne, że przyczynią się do zerwania
związku. Celem behawioralnej terapii rodzinnej jest więc modyfikacja zachowań
symptomatycznych (nauczenie zachowań alternatywnych, a nie tylko proste
wyeliminowanie). Po etapie diagnozy cel formułowany jest najczęściej w
kategoriach zmiany obserwowalnych zachowań. Terapia zmierza zwykle do
zwiększenia pozytywnych, wzajemnych wzmocnień. Małżonkowie uczą się także
zmiany wzajemnego sposobu postrzegania i modyfikacji nierealistycznych
oczekiwań partnerów.
Zgodnie z tą koncepcją, w małżeństwach alkoholowych niektóre wyuczone,
występujące w nich, wzorce interakcji, podtrzymują nadmierne picie.
Charakteryzuje je wzajemne unikanie się partnerów oraz bardzo często awantury
na tle picia. Stuart określa ten wzór jako ,,negatywne przypatrywanie się
sobie". Oznacza to interakcje małżeńskie, w których jedno z małżonków
systematycznie wypunktowywuje (spojrzeniem, uśmiechem, docinkiem) określone,
negatywne zachowanie partnera, a jednocześnie całkowicie ignoruje zachowania
pozytywne. Prawa warunkowania instrumentalnego pozwalają przewidzieć, że
wypunktowywane zachowania alkoholowe są w ten sposób wzmacniane i stają się
coraz częstsze. Z drugiej strony zachowania pozytywne (odmawianie wypicia
alkoholu, wejście w towarzystwo niepijące, spędzanie czasu z dziećmi), jeżeli
są ignorowane wygasają i stają się coraz rzadsze.
KOMUNIKACYJNA TERAPIA RODZINNA
Szkoła komunikacyjna inspirowana jest ogólną teorią systemów,
cybernetyką, teorią informacji. Jej oryginalnym wkładem w wyjaśnianie patologii
jest zwrócenie uwagi na znaczenie komunikacji, zwłaszcza na jej formalne
aspekty. Czołowymi przedstawicielami szkoły są: Jackson, Rislin, Satir, Haley,
Weakland, Watzlawik oraz Bateson (koncepcja podwójnego wiązania). Rodzina
traktowana jest jako system otwarty, zdolny do utrzymywania homeostazy. Istotne
jest to, co dzieje się pomiędzy członkami rodziny, a szczególnie komunikacja
między nimi. Podstawą do zrozumienia wydarzeń w rodzinie jest analizowanie
efektów porozumiewania się.
Aksjomaty komunikacji (założenia te mają podstawowe znaczenie dla
zrozumienia komunikacji zaburzonej i niezaburzonej):
·
Ludzie
pozostający ze sobą w kontakcie, nie mogą nie porozumiewać się. Patologiczne są
wszelkie próby unikania porozumiewania się.
·
Każdy
komunikat pełni funkcję sprawozdawczą (aspekt treściowy) i relacyjną (aspekt
ustosunkowania się). Bardzo duże znaczenie mają tu przekazy niewerbalne (czasem
decydujące o tym, jak zostanie odebrany komunikat). W zdrowych związkach aspekt
treściowy porozumiewania się przeważa nad aspektem ustosunkowania się.
·
W
rodzinach przekazy o relacjach zorganizowane są w postaci reguł. Reguły
organizują interakcję pomiędzy członkami rodziny i zabezpieczają jej
homeostatyczną równowagę. Mechanizm homeostazy jest też odpowiedzialny za opór
przed zmianą.
·
Istotą
relacji pomiędzy dwiema osobami jest przypadkowa punktacja sekwencji wydarzeń.
Ludzie mają skłonność do traktowania własnego zachowania wyłącznie jako reakcji
(skutek) na zachowanie partnera (przyczyna), natomiast wzór porozumiewania się
między ludźmi ma charakter kołowy, a nie linearny, typu przyczyna skutek.
·
Ludzie
komunikują się między sobą werbalnie i niewerbalnie.
·
Wszystkie
interakcje mają charakter komplementarny lub symetryczny. Komplementarny to
taki, w którym osoba inicjuje akcję, wymaga, poucza, opiekuje się, kontroluje
związek lub pewne jego obszary, druga zaś ulega, podporządkowuje się, korzysta
z opieki. Zachowania jednego z partnerów uzupełniają zachowania drugiego.
W relacji symetrycznej partnerzy dążą do wzajemnego odzwierciedlania
zachowań. Jest to pozycja równości obu osób.
Relacje komplementarne i symetryczne mogą być niezaburzone i
zaburzone.
Ogólnym celem rodzinnej terapii komunikacyjnej jest zmiana,
podtrzymujących symptomatyczne zachowanie, wzorów komunikacji w rodzinie.
Gorad, jeden z przedstawicieli tej szkoły, badając styl komunikacji pomiędzy
osobą uzależnioną od alkoholu a partnerką, zauważył, że przekazy stosowane
przez nich mają charakter jednostronny (,,one-up" lub informacja
bezzwrotna). Alkoholik używa tego stylu, aby uzyskać kontrolę nad sytuacją,
jego partnerka zaś w celu kontroli i dominacji. Ponieważ style komunikacji w
rodzinie z problemem alkoholowym są wysoce rywalizacyjne małżeństwo nie
funkcjonuje dobrze zadaniowo w osiąganiu wspólnych celów. Ich wzór komunikacji
uzupełnia się w sztywny sposób i symetrycznie wypełnia.
STRUKTURALNA TERAPIA RODZINNA
Twórcą strukturalnej terapii rodzinnej jest Minuchin. Według niego,
najważniejszym zadaniem terapeuty jest doprowadzenie do takiej zmiany struktury
rodziny, aby była ona zdolna do samodzielnego radzenia sobie z problemami.
Struktura rodziny jest zespołem funkcjonalnych wymagań, które
organizują sposób zachodzenia interakcji pomiędzy członkami rodziny. Rodzinną
strukturę podtrzymują częściowo uniwersalne, a częściowo zwyczajowe przymusy.
Taką uniwersalną zasadą jest konieczność utrzymania pewnej hierarchii. Istnieje
też szereg szczegółowych zasad charakterystycznych dla danej rodziny, zależnych
od jej historii, wzajemnych oczekiwań.
Cały system rodziny podzielony jest na subsystemy. Poszczególni jej
członkowie mogą łączyć się ze sobą do wykonania różnych zadań. Subsystemem może
być pojedyncza osoba, diada lub większa grupa. Granice interpersonalne są
niewidzialnymi barierami, które otaczają subsystemy i całą rodzinę. Służą
ochronie, odrębności i autonomii poszczególnych subsystemów. Granice
interpersonalne mogą być sztywne (system niezaangażowany), zatarte (płynne,
system splątany) i jasne.
Zaburzenie zaczyna rozwijać się, kiedy struktura rodziny jest za mało
elastyczna, uniemożliwia jej przystosowanie się do zmian rozwojowych lub
wymogów otoczenia (zbyt płynne lub sztywne granice między subsystemami). Celem
terapii strukturalnej jest nastawienie na zmianę struktury rodziny, co z kolei
wpływa na modyfikacje zachowań, a także doświadczeń jej członków. Zadaniem
terapeuty nie jest rozwiązanie bieżącego problemu rodziny lecz pomoc w
modyfikowaniu jej funkcjonowania, by była zdolna do samodzielnego rozwiązania
aktualnego i następnych problemów.
STRATEGICZNA TERAPIA RODZINNA
Terapia strategiczna bywa także nazywana terapią nastawioną na
rozwiązanie problemu, wykorzystującą paradoks, skoncentrowaną na metodzie,
krótkoterminową. Niektórzy przedstawiciele szkoły komunikacyjnej, np. Halley,
Watzlawik, Weakland, zaczęli wypracowywać nową technologię pracy z rodzinami,
wykorzystującą pośrednie, paradoksalne metody oddziaływania.
Terapia strategiczna przyjmuje wszystkie podstawowe założenia ogólnej
teorii systemów oraz podstawowe tezy teorii komunikacji. Rodzina ujmowana jest
jako system interpersonalny, analogicznie do otwartego systemu cybernetycznego.
Problemy indywidualne traktowane są jako manifestacja zaburzenia systemu
rodzinnego. Objaw osoby zidentyfikowanej jako pacjent (nie jest ofiarą rodziny)
wcale nie musi być najważniejszym aspektem funkcjonowania rodziny. Istotniejsze
jest to, w jaki sposób rodzina funkcjonuje, podtrzymując ten objaw.
Terapeuci strategiczni konsekwentnie przyjmują cyrkularny model dla
wyjaśnienia zaburzeń interpersonalnych, odrzucają linearną przyczynowość. Stąd
też symptom nie jest spowodowany żadnym specyficznym wydarzeniem, jest po
prostu częścią błędnego koła interakcji rodzinnych.
Terapeuci strategiczni nie interesują się przeszłością poszczególnych
osób, historią rodziny czy powstawania zachowania symptomatycznego. Zgodnie z
ogólną teorią systemów, rodzina rozpatrywana jest jako system w dynamicznym
napięciu między zachowaniem stabilności a zmianą.
Rodziny zaburzone mają tendencję do zachowania stabilności niezależnie
od nacisków zewnętrznych i zmian rozwojowych, a w sytuacji kryzysu do
przejawiania dotychczasowych zachowań, nasilania ich. Dla zachowania sztywnej
homeostazy rodziny zaburzone podtrzymują mit o idealnym funkcjonowaniu bez
walk, o niezwykłej solidarności rodzinnej. Rodziny patologiczne nie są także w
stanie zaakceptować ani symetryczności ani komplementarności relacji.
Dyskwalifikowane są próby ustanowienia trwałych związków obu typów.
Głównym celem terapii strategicznej jest rozwiązanie problemu
prezentowanego przez rodzinę. Zakłada się, że zmiana patologicznej sekwencji
zdarzeń w rodzinie podtrzymującej symptom, poprawi jej funkcjonowanie.
* * *
W powyżej przedstawionym przeglądzie szkół psychoterapii rodzinnej
zaprezentowałam jedynie główne ich nurty. Uważam, że cele jakie stawiają sobie
terapeuci rodzinni są pożądane i możliwe do wykorzystania w terapii rodzin
alkoholowych. Koncepcje te mogą dobrze służyć do wyjaśniania procesów zachodzących
w rodzinie, natomiast mniej użyteczne są same techniki pracy.
Dorota Reguła
Autorka jest trenerem PTP w
zakresie prowadzenia treningów i warsztatów psychologicznych. Kieruje Ośrodkiem
Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Działdowie.
|
